İlhami Cəfərsoylu: “Erməni arxiyepiskopu deyirdi ki, vahid xristian cəbhəsi yaratmasaq, Türkiyəni içəridən parçalamaq olmaz”
 Uydurma faktlarla özlərinə tarix “yaratmış” ermənilər Qafqaz Albaniyasının cənub-şərq hissəsində, özəlliklə də Dağlıq Qarabağ və Zəngəzur ərazilərində antik dövrlərdə yaradılmış maddi mədəniyyət nümunələrinə iddia edirlər. Bu bölgədə yaradılmış mədəniyyətin ermənilərə aiddiyyatı varmı? Qərb ictimai rəyində hakim “Qarabağ xristian sivilizisiyasının mərkəzidir” fikrinin “Qarabağda yaradılmış mədəniyyətin müəllifi inanc etibarilə xristian olan Qafqaz albanlarının, yəni türklərindir” fikrinə çevrilməsi istiqamətində hansı addımlar atılıb
 “KarabakhİNFO.com” beynəlxalq e-jurnalının suallarını AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Qədim dillər və mədəniyyətlər şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru İlhami Cəfərsoylu cavablandırır:
 -Qafqaz Albaniyasının şərqində, o cümlədən Qarabağ ərazisində formalaşmış xristian mədəniyyətinin ermənilərə heç bir aiddiyyatı yoxdur. Bu istiqamətdə 20 ildir obyektiv elmi araşdırmalar aparılıb və bu nəticəyə gəlinib ki, ermənilər bu ərazilərə gəlmədirlər. Ancaq hələ də qaranlıq olan məsələlər var. Ermənilər özlərini hay adlandırırlar. Ancaq hayların tarixi, yaşadıqları coğrafi ərazilər var. Bu, Suriyanın şimalından, Türkiyənin cənubundan, Kilikiya dağlarına qədər olan ərazidə yaşayıblar. Haylar qədim bir tayfadır, erməni tamamilə başqadır. İstər erməni olsun, istər hay, onların Albaniyada heç bir haqqı yoxdur və orada yaşamayıblar. Bununla bağlı tarixşünaslığın, o cümlədən dil tarixinin qarşısında çətin bur sual durur. Biz sübuta yetrməliyik ki, haylarla ermənilərin əlaqəsi yoxdur. Son tədqiqatlarda göstərilir ki, hay türk əsilli tayfalardan biridir. Qədim mənbələrin 90 faizində onlar “Ay” adlanır. Niyə? Çünki bayraqlarında ay şəkli var, aya sitayiş edirdilər. Ay uzanan h ilə deyiləndə bəzi mənbələrdə belə yazılır. Hayların ermənilərlə heç bir genetik qohumluğu yoxdur. Alban, aran, hay nəsilləri Qafqazda, Türkiyə ərazisində hətta qədim Misirdə yanaşı yaşayıblar. Onların hər üçü bizim əcdadlarımızdır.

- Bəs dil qohumluğu necə?

– Hayların dilinə gəlincə, onların ermənilərlə heç bir dil əlaqələri yoxdur. Hayların dili iltsaqidir, indiki ermənilərin dili fleqtiv dilidir. Fleqtiv dili fars, alman dilinə bənzəyir. İlsaqi dillər türk dilləri də daxil olmaqla bir sıra dillərdir. İltsaqi dillərdə sözün kökü dəyişməz qalır, şəkilçi ilə yeni məna yaranır. Hay xalqının dili tamamilə türk dilinə uyğun gəlir. Amma indiki erməni dilində bəzi sözlər var ki, onlardan alınmadı. Həmin sözlər bizlərdə də işlənir, onlarda da. Məsələn, yeraltı dünyanın sahibinə haylar da, Azərbaycan və Türkiyədə yaşayan etnoslar da gor deyirlər. Qədim aran nəsli, qədim hay nəsli suya su, göyə gök, yerə yer, vulkana atma deyirdilər. Onlarla belə söz var. Qrammatik quruluşa görə, qədim hay dili türk dillərindən biridir. Sadəcə, sami dillərinin təsirinə məruz qalıblar. Onların yazılı dillərində də fərqlər var. Haylar igid xalq idilər. Pələng növü olan, dağlarda yaşayan barsları ov etmək üçün hazırlayırdılar. Həmin barsa qədim hayca it deyirdilər. Qrabar dilində bu ins yazırlır. Ona görə ki, ənənə samilərdən gəlirdi. Hayların yaratdığı xırda, orta səviyyəli knyazlıqlar türk mənşəli idi. Məsələn, hay nəslindən biri Sarukdu. Yəni Sarı. Amma indiki erməni və digər hind-Avropa dillərində sarı sözü yoxdu. Erməni xalqı 17-18 etnosdan yaranıb. Hayların onlara aiddiyyatı yoxdu. Haylar assuriyalılar, əhəmənilər tətəfindən şimala sıxışdırıldılar. Musa Xorenlinin maraqlı bir fikri var: (yeri gəlmişkən, “erməni tarxiçisi” hesab edilən Musa Xorenli özü də erməni deyil-İ.C) “O yerdəki hay dilində danışanların ölkəsi qurtarır, o yerdə Sisakan dilində danışan xalqın ölkəsi başlanır. Bu yer hara idi? İndiki Ağrıdağ, Sisyan, İrəvan çökəkliyi. Haylar belə indiki Ermənistan ərazisinə keçməyib. Tarixən indiki Ermənistan bizim torpağımız olub”.

– Bəs “erməni” etnonimi haradan meydana çıxıb?

– “Erməni” adı haqqında bir neçə fikir var. Onları təkrar etmək istəmirəm. VII əsrdə yaşamış tarxiçi suriyalı səlnaməçi Sebeos yazır ki, Şirin aramey qızıdı. Bəzi ədəbiyyatçılar, o cümlədən erməni tarixçiləri buna istinadən Şirini erməni hesab edirlər. Amma erməni sözü necə əmələ gəlib? Eramızdan əvvəl VII əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərində Ərəbistan yarımadasında yeni bir etnik dalğa yarandı. Əvvəlki dalğa amoreylər idi. Yəhudi və ərəblərin əcdadı. Onlar gəldilər vuruşa-vuruşa Suriya, İsraildən keçdilər, indiki Türkiyə ərazisində hetlərlərlə savaşdılar, geri çəkildilər. Tədricən oturaq həyata keçdilər. İkinci dalğa arameylər idi. Bunlar da sami mənşəli idi. Ərəbistan yarımasından hücum etdilər, Aralıq dənizinin sahilindən Suriyaya çatdılar. Burada hetlərlə vuruşdular, onlar da məğlub oldular. Xeyli hissəsi oturaq həyata keçdi. Onların böyük bir qolu indiki Türkiyənin cənubunda, Suriyanın şimalında Kilikiya qərbində məskunlaşdı. Azərbaycandan ora köçən kimmer tayfa başçılarından Bərdək adlı biri onlar üzərində hökmran oldu. Kimmer hakim tayfa oldu, ərəblərin əcdadı isə məğlub nəsil oldu. Onların və digər xalqların qarışığından erməni xalqı yarandı. Erməni adı amorey və aramey ərəb tayfalarının adından yaranıb. İrəvanda ən böyük hava limanı Metsamordu. Mets erməni dilində böyük deməkdi, Amor ərəb tayfasının adıdı.

Assuriya ilə Babil arasında müharibə oldu. Bərdək Babilin tərəfini tutdu. Assuriya məğlub olandan sonra Babil hökmdarı Bərdəkin xalqına toxunmadı, onlara ixtiyar verdi ki, yaşadıqları torpağa hakim olsunlar. Burada knyazlıq yarandı. Tədricən bu hakim sinfi türk, xidmət edən tayfa isə ərəb olan bu xalq digər etnoslarla qaynadı, indiki erməni xalqı formalaşdı. 1946-cı ildə nəşr olunmuş kitabında Pyatrovski də bunu sübuta yetirib.

-Ermənilərin Van gölü sahilinə Kilikiyadan gəldiyinə dair fikirlər də var…

-Yuxarıdan qeyd etdiyim dövlət Suriyanın şimalında, Türkiyənin cənubunda, Kilikiyanın qərbində yarandı. Amma bu o demək deyil ki, o dövrdə yaranan erməni dili indiki erməni dilinə tam oxşayırdı, xeyr! Sonra dəfələrlə dəyişdi. Erməni knyazlıqları iki yerə bölündülər. Bir hissəsi İranın təsiri altına düşdü, bir hissəsi yunanların. Qədim erməni yazılı dili də iki yerə bölünür. Yunanların təsirində olanlarla İranın təsiri altında olanlar bir-birini başa düşmürdülər. Çox sonralar vahid erməni anlayışı yarandı. Bu proses birinc dünya müharibəsi ərəfəsində başa çatdı. Dünyanın yenidən bölüşdürülməsi məsələsi vardı. O zaman İstanbulda Malatiya Ormanyan adlı bir erməni arxiyepiskopu vardı-, o bir kitab çap etdirir. Yazır ki, indiki Türkiyədə erməni adı altında çoxlu xalqlar və kilsələr gizlənir. Onlar müstəqildilər, bir-birindən asılı deyillər, müxtəlif dillərdə danışırlar. Sadəcə qriqorian məzhəbində olduqlarına görə, onları erməni adı altında birləşdirmək olar. O, yazırdı ki, vahid xristian cəbhəsi yaratmasaq, Türkiyəni içəridən parçalamaq olmaz. Bu kitab Parisdə, sonra Sankt-Peterburqda çap olundu. Arxiyepiskopun bu fikri xristian dairələrinin diqqətini cəlb etdi. Türkiyəyə xristian missionerlər gəldi, onlar işə başladılar. Aysorlardan başqa digər xristian etnik qrupları erməni adı altında birləşdirdilər. Onların çoxu erməni dilini bilmirdi. Çoxu aysor, qıpçaq, xəzər dilində danışırdı. Xristian olduqlarına görə, onları erməni adı altında birləşdirdirlər. Əsas niyyət xristian xalqları Türkiyəyə qarşı qoymaq, Türkiyəni içəridən dağıtmaq idi. Onların arasında Amışka adlı bir xristian kəndi vardı. Osmanlı sultanının əmri ilə ermənilər Anadoludan köçürülməyə başladılar. Ermənilərin çoxu Suriyaya köşürüldü. Bir sıra kəndlər, o cümlədən həmin kənd köçmədi. Dedilər ki, biz xristian olsaq da, erməni deyilik, türkük, Beyrəklə Selcan Xatunun nəslindənik. Türkiyə müharibədən çıxdı, ancaq iqtisadi cəhətdən çox gerilədi. Missionerlər həkim, mühəndis adı ilə yenidən Anadoluya qayıtdılar, hansı kəndlər ki islamı qəbul etmişdi, həmin kəndlərin əhalisini yenidən xristian etdilər. Həmin kəndlərdən bir neçəsinin əhalisi türk idi. Və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Beyrəyin nəslindəndir. “Dədə Qorqud” kitabında yazır ki, Beyrək həbsdə olanda xristian qızı Selcan onunla görüşə gəlir. Beyrək “mənim sevgilim var” deyib araya qılınc qoyur. Əslində belə deyil. Beyrək o qızla evlənir, ondan övladları olur. Beyrəklə Selcandan bir nəsil əmələ gəlmişdi. O nəsil sürgün olunana qədər deyirdilər ki, biz Beyrəyin nəslindənik. Ancaq o zaman bəzi paşalar bunun əhəmiyyətini anlamadılar, onları köçürdülər.

-Son araşdırmalar Qafqaz albanlarının dilinin tarixşünaslıqda “Erməni qıpçaqçası” adlanan dil olduğunu üzə çıxarıb. Qafqaz albanlarının aparıcı etnosu qıpçaqlar idi?

– Qafqaz albanları 26 tayfadan ibarət idi. Ən yayğın dil təbii ki, qıpçaq idi. Ancaq qıpçaqlar təkcə Albaniyada yaşamırdılar. Gürcüstanda da yaşayırdılar. Gürcüstan çarlarının ordusunu əsasən qıpçaqlar təşkil edirdi. Konkret alban dilinə gəlincə, görkəmli alim Ə.Dəmirçizadə albanları xaldeylərlə bağlayır. Xaldeylər (sözün kökündə “al” durur-İ.C) qədim bir mədəni tayfadır. Şumerdə Ur şəhərini onlar yaradıb. Mixi yazılara baxanda bunun doğru olduğunu gördüm. Albanlar Şumer tayfası olan Xaldeylərin içindən çıxıblar. Qəbul olunmuş fikrə görə, albanlar tarix səhnəsinə eradan əvvəl IV əsrdə çıxıblar. Makedoniyalı İsgəndərlə Əhəməni şahı Dara arasında döyüşdə albanların adı çəkilir. Amma 2 qiymətli mixi yazı var albanlar barədə. Bu yazılardan biri İrəvandan 25 kilometr aralı Göyçə gölünə yaxın Atamxan adlı kənddə qayalara yazılıb. Eradan əvvəl 782-ci ildə. Urartu çarı II Argişti qayaya yazdırıb ki, “Mən bu ölkəyə hücum etdim, albanların ölkəsini xaraba qoydum”. Qədim Urartu mətnində, xaldey dilində belədir: “Uru kur albani missibili”. Türkiyənin Kayseri şəhərinin yaxınlığında qədim yazılar tapılıb. Bizim əlimizdə Yankovskinin oxuduğu mətnlər var. Deməli, qədim bir qaladır. Qala yandırılıb, yerində Kültəpə qalıb. Ordakı yazılarda alban icması haqqında məlumat var. Orda alban icmasının nə qədər adamları var, hansı məbədləri var, nə qədər gümüş külçələri var. Bu yazılar sübut edir ki, Qafqaz albanlarının tarixi daha qədimdir. Məlum olur ki, qəbul olunmuş fikrə görə, eradan əvvəl IV əsr yox, eradan əvvəl XIV əsrdə alban xalqı vardı. Bu istiqamətdə tədqiqatları davam etdirəcəyik.